COP 28’den neler beklemeliyiz?

Bugün (30 Kasım) başlayan ve 12 Aralık’a kadar devam edecek olan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı (COP 28/28. Taraflar Konferansı), petrol ülkesi Birleşik Arap Emirlikleri’nde  (BAE) düzenlendiği için eleştirilerin hedefi olsa da, iklim değişikliğiyle mücadele konusunda önemli gelişmelere gebe. 

COP 28’e damga vurması beklenen konular arasında, ilk defa bu sene yayınlanacak olan Küresel Durum Değerlendirmesi Raporu; artırılmış yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği hedefleri; fosil yakıtlardan çıkış tartışması ve iklim finansmanı ile ilgili süregelen sorunlar yer alıyor. Ayrıca tarım sektörünün emisyonlarının azaltımı konusunun ilk kez iklim değişikliği bağlamında tartışılacak olması da ilgi çeken başlıklar arasında. 

Gereken azaltım %43, öngörülen azaltım ise yalnızca %2

Her beş senede bir yayınlanması öngörülen Küresel Durum Değerlendirmesi raporlarının ilki, COP 28’de tamamlanacak. Bu rapor, iklim değişikliğiyle mücadelede ulusal olarak değil, küresel olarak ne kadar aşama kaydedildiğini, sera gazı emisyonlarının azaltımı, iklim değişikliğinin etkilerine uyum, iklim finansmanının sağlanması gibi farklı başlıklardaki mevcut durumu tespit etmeyi hedefliyor. Bu raporla amaçlanan, mevcut durumu devletlere netlikle göstererek daha ciddi hedefler belirlemelerini sağlamak. 

Nitekim Eylül ayında yayınlanan, Küresel Durum Değerlendirmesi’nin teknik raporu, 1.5°C hedefinden çok uzakta olduğumuzu ortaya koyuyor. Yine bu yıl sunulan ulusal katkı beyanları sentez raporuna göre ise, bütün hedefler uygulansa dahi 2030 yılında emisyonlar 2019 yılına göre yalnızca %2 azalacak. Oysa Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC) bilimsel analizine göre, küresel ısınmayı 1.5°C ile sınırlandırmak için, 2030 yılında kadar emisyonların %43 oranında azalması gerekiyor. 

Rapor,  büyük bir netlikle, enerji sektörünün karbonsuzlaşma zorunluluğunu ifade ediyor. Peki bu mümkün mü?

Fosil yakıtlardan çıkış ve enerji hedefleri, en can alıcı konular

Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı, 2030’a kadar yenilenebilir enerji hedeflerini üç kat, enerji verimliliği hedeflerini ise iki kat artırma ihtiyacını açıklamıştı. Londra merkezli haber ajansı Reuters’ın haberine göre, dünya ekonomisinin %85’ini temsil eden devletler, COP28 öncesi bir araya gelerek yenilenebilir hedeflerini üç katına çıkarmak üzerine anlaştılar. Anlaşmaya varanlar arasında ABD, Avrupa Komisyonu ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) de bulunuyor. Bu anlaşmanın, fosil enerji ve özellikle kömür yatırımlarını azaltmayı da hedeflediği belirtiliyor. 

BAE’nin devlete bağlı fosil yakıt şirketinin, hem yenilenebilir hem de fosil yakıt yatırımlarını artıracağı açıklamasını da yakın zaman önce yapmış olması, bu konuda şüphe yaratan unsurlardan sadece biri. Fosil yakıtlardan çıkış hususu COP28’de ciddi anlamda tartışıldığında, BAE’nin nasıl bir tavır takınacağı belirleyici olacak. Fosil yakıt üretimi ekonomilerinde büyük pay sahibi olan Rusya ve Suudi Arabistan gibi başka ülkelerin de fosil yakıtlardan çıkışı onaylamadıkları, duyumlar arasında yer alıyor. Öte yandan Çin ve Hindistan gibi sera gazı salımları yüksek ülkelerin tavrı ise merak konusu. Örneğin, Çin’in kömür yatırımları devam ediyor. Bu konunun, COP 28’in en çok tartışılan meselesi olması bekleniyor ve bahsi geçen anlaşmanın COP 28’e damgasını vurması kesin gibi. 

Anlaşmanın COP28’de şeffaflık kazanması sonucunda, Türkiye’nin bu anlaşmadaki yeri de belli olacak. Ulusal Enerji Planı altında elektrik sistemini 2035’e kadar ciddi anlamda karbonsuzlaştırmayı öngören Türkiye, kömüre hâlâ yatırım yapması ve doğal gaza olan ihtiyacı sebebiyle eleştiriliyor. Bu Plan aynı zamanda güneş enerjisi kapasitesinin ciddi ölçüde artırılmasını öngörüyor; yeterli olmasa da rüzgar ve batarya teknolojilerini içeriyor ve nükleer vurgusunu artırıyor. Hem yenilenebilir enerji hem de kömür yatırımlarının artırımını planlayan Türkiye’nin, yenilenebilir hedeflerini üç katına çıkaracak bir anlaşma altında yer alması, ‘Kömürden çıkışa doğru bir adım olabilir mi?’ sorusunu gündeme getirebilir. 

BAE’nin tutumu endişe konusu

Çevreci aktörler ise bu anlaşmanın COP 28 kararının bir parçası olmasına ve – gerçekleşse dahi – etkili olacağına bel bağlamıyorlar. Her şeyden önce, BAE gibi fosil yakıtlar ile özdeşlemiş endüstriye sahip bir ülkenin COP 28’e ev sahipliği yapması, endişelere neden oluyor. COP 28’in başkanlığını yürüten Dr. Sultan Al Jaber’in aynı zamanda BAE devletinin petrol (Abu Dabi Ulusal Petrol Şirketi , ADNOC) ve yenilenebilir enerji (Masdar) şirketlerinin CEO’su olması, durumu daha da olumsuz etkiliyor. 

Bu kaygılar, BBC’nin bu hafta yayınlanan bir haberiyle iyice alevlendi: Buna göre BAE, COP 28’i, diğer devletlerle petrol anlaşmaları yapmak için kullanmayı planlamıştı. Bütün bunlar bir araya geldiğinde, yenilenebilir enerji hedeflerini üç kat artırma planlarına BAE’nin önderlik etmesi, anlaşmaya olan inancı sarsıyor. 

Sera gazı emisyonlarının aslan payından sorumlu olan enerji sektörünün durumu, iklim değişikliğiyle mücadelede çok ciddi bir mesele. COP 28 ise bu düğümün tartışılacağı yer olacak. 

Gelişmiş devletler yıllık 100 milyar dolar sözünü tutmuyor

Küresel Durum Değerlendirmesi raporunun altını çizdiği bir diğer önemli mesele ise iklim finansmanına duyulan ihtiyaç. Gelişmekte olan devletler, iklim değişikliğiyle mücadelede azaltım ve uyum hedeflerini uygulayabilmek için ciddi bir bütçeye ihtiyaç duyuyorlar. Örneğin, BM Çevre Programı’nın yaptığı bir çalışma, gelişmekte olan devletlerin yalnızca uyum için ihtiyaç duyduğu finansmanı 2030’a kadar yıllık 160-340 milyar dolar, 2050’ye kadar ise 315-565 milyar dolar olarak hesaplıyor. 

İklim değişikliği rejimi altında, Küresel Çevre Fonu, Yeşil İklim Fonu, Adaptasyon Fonu, En Az Gelişmiş Ülkeler Fonu gibi gelişmiş devletlerin finansman aktarması gereken fonlar bulunuyor. Geçen yıl aralarına Kayıp ve Zarar Fonu da eklendi. Bütün bu fonlar altında gelişmiş devletlerin verdiği en cömert taahhüt ise ilk kez 2009’da verilen yıllık 100 milyar dolar sözü. Bu karar, 2010 ve 2015’te tekrar edildi ve 2025’e kadar uzatıldı. Ancak yapılan bir çalışma, iklim finansmanının arttığını fakat  yıllık 100 milyar dolar sözünün tutulmadığını gözler önüne seriyor. Dahası, aynı çalışma, 2025’e kadar gelişmekte olan devletlerin 1 trilyon dolarlık yatırıma ihtiyacı olduğunu ifade ediyor. Henüz yıllık 100 milyar dolar taahhüdün tutulmadığı bir ortamda, 2025 ve sonrası için yeni bütçe tartışmaları hem COP 28’de hem de COP 29’da önemli yer tutacak.

Bu bağlamda yaşanan olumlu bir yenilik, gelişmiş devletlerin yanı sıra gelişmekte olan devletlerin de finansmana katkı sunmaya başlaması. Mesela Çin de ikili anlaşmalar yoluyla iklim finansmanına destek vereceğini ifade etti.

Tarım sektörü kaynaklı emisyonlar ilk kez masada

COP 28’de yaşanması beklenen bir diğer önemli gelişme, gıda sektörüne ilişkin. Gıda sektörü emisyonları ulusal katkı beyanlarında yaygın olarak yer almıyordu fakat Gıda ve Tarım Örgütü’nün (GTÖ) 2019’da dikkat çektiği gibi, sadece süt ve süt ürünleri sektörü bile toplam tarihsel emisyonların %3.4’ünden sorumlu. Öyle ki, bu sektörün havacılık sektöründen fazla salım yaptığını ifade eden haberler yapılıyor. 

Gıda sektörünün bunca zaman küresel emisyon tartışmalarından görece kaçabilmesini ise sektörün Gıda ve Tarım Örgütü’ne kurduğu ciddi baskı ile açıklayabileceğimize yönelik çok ciddi iddialar bulunuyor. Şöyle ki, eski bir GTÖ çalışanı, gıda emisyonları üzerine 2006’dan beri çalışıldığını fakat endüstrinin GTÖ üzerinde çok ciddi baskı kurmasından dolayı sonuçların sabote edildiğini ve şeffaf bir şekilde açıklanmadığını iddia ediyor. Yani 10 yılı aşkın süre, ta ki 2019’a kadar, GTÖ’nün endüstri tarafından manipüle edilmesi devam etmiş ve et ve süt endüstrisi çıkarlarını koruyabilmiştir. 
COP28’de, amacı gıda sektörü emisyonlarının tüm ulusal katkı beyanlarında yer almasını sağlamak olan ve adına Gıda Sistemleri Deklarasyonu denen bir politika belgesinin devletlere imzalatılması hedefleniyor. Gıda sebebiyle metan gazı salımının yüksek olması bu adımı ayrıca kıymetli kılıyor. Fakat özellikle de hayvancılık endüstrisinin çok ciddi lobi faaliyeti için COP28’e geleceği biliniyor. Yani her alanda olduğu gibi, COP28, bu konuda da tartışmalı geçeceğe benziyor. 

COP Nedir?

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında her yıl yapılan bir toplantı. Sözleşme’ye taraf olan devletler, yeni anlaşmalar yapmak, anlaşmanın uygulanmasıyla ilgili konuları tartışmak ve bilimsel gelişmeleri takip etmek için yılda bir defa buluşuyorlar. Bu nedenle de toplantı, ‘Taraflar Konferansı’ olarak adlandırılıyor. 

1995’ten günümüze COP kararları, aslında iklim değişikliği rejiminin gelişiminin de iyi bir özetini sunuyor. 

Kyoto Protokolü, gelişmiş devletlerin rahatsızlığı nedeniyle çalışmadı

1997 yılında düzenlenen COP3’te imzaya açılan Kyoto Protokolü, 8 yıl sonra, 2005’te yürürlüğe girdi. Aradan geçen bu sürede, Protokol’ün ne şekilde uygulanacağına dair müzakereler yapıldı ve  kararlar alındı.

‘Şemsiye Grup’ (veya ‘Umbrella Group’) olarak bilinen ABD, Japonya, Rusya, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda, sadece gelişmiş devletlerin yükümlülük almasıyla ilgili rahatsızlıklarını ısrarla dile getirdi. 

Öte yandan Kyoto Protokolü’nün ilk taahhüt döneminde belirlenen emisyon azaltımları, bilimsel olarak gerekli bulunanın oldukça altında kalıyordu: Bilimsel olarak 1990 yılına oranla %60 azaltım önerilmişken, Kyoto Protolü kapsamında verilen tüm taahhütlerin yerine getirilmesinin yalnızca %5.2 azaltım meydana getirebileceği görülüyordu. 

Bağlayıcı hedefler içermesi sebebiyle ‘doğru’ bir anlaşma gibi yorumlanabilen Kyoto Protokolü’nün, aslında iklim değişikliği ile mücadelede zayıf kaldığının altını çizmek gerekiyor. 

Kopenhag Uzlaşması ile mücadele tüm ülkelere yayılıyor

Kyoto Protokolü’nün yürürlüğe girmesinin ardından yaşanan önemli bir gelişme olarak 2009 yılında düzenlenen COP 15 ve bu zirve sırasında imzalanan Kopenhag Uzlaşması’ndan bahsedilebilir. Çok ciddi tartışmaların yaşandığı bu zirvede ilk defa iklim değişikliğiyle mücadele politikalarının yalnızca gelişmiş devletler değil, tüm ülkeler tarafından uygulanması gerektiğine karar verildi. Ayrıca küresel ısınmayı 2°C ile sınırlandırma hedefi de ilk kez ‘not edildi’.